O ile pierwszym miejscem osiedlenia luteraĂąskich kolonistĂłw z Prus byÂł Klemzig, a najbardziej znanÂą miejscowoÂściÂą Hahndorf, o tyle najbardziej „niemieckim” rejonem w Australii jest Dolina Barossy (Barossa Valley) w PoÂłudniowej Australii na pó³nocny wschĂłd od Adelaide. NazwĂŞ swojÂą (pochodzÂącÂą z Hiszpanii) dolina ta otrzymaÂła od zaÂłoÂżyciela Adelaide, puÂłkownika Williama Light. OsiadajÂący tam staroluteranie nazywali jÂą jednak czĂŞsto „Neuschlesien”, czyli „Nowy ÂŚlÂąsk”.

PuÂłkownik Light nazwaÂł jÂą „Barossa Valley” w 1837 roku od Barossy (obecnie „Barrosa”) w Hiszpanii, gdzie wzi¹³ udziaÂł w zwyciĂŞskiej bitwie przeciw Francuzom 5 marca 1811 roku. PoÂłudniowoaustralijska Dolina Barossy ma mniej wiĂŞcej 8 km szerokoÂści i okoÂło 40 km dÂługoÂści. W 1842 roku zaczĂŞli siĂŞ tam pojawiaĂŚ pierwsi osadnicy angielscy i niemieccy. Mniej wiĂŞcej w tym samym czasie wiĂŞc, gdy powstawaÂł Lobethal na wschĂłd od Adelaide, okoÂło 60 km na pó³noc od niej pojawiaĂŚ siĂŞ zaczĂŞÂły nowe osady niemieckich luteranĂłw. NiektĂłrzy osadnicy mieszkali na poczÂątku dosÂłownie gdzie siĂŞ daÂło. Na przykÂład Friedrich Herbig z Zielonej GĂłry wraz z ÂżonÂą Caroline (ur. w Nekli) mieszkaÂł w duÂżym, rozÂłoÂżystym i pustym w Âśrodku 300-500 letnim drzewie eukaliptusowym w okolicach Springton. W tym drzewie urodziÂło siĂŞ ich pierwsze dziecko. Drzewo to wci¹¿ znane tam jest jako “The Herbig Family Tree”.

SpoÂśrĂłd wsi w Neuschlesien najwczeÂśniej powstaÂła Bethanien (obecnie Bethany) w poczÂątkach roku 1842. Nazwa osady przejĂŞta zostaÂła z Nowego Testamentu (por. Mt 21:17; Mk 11:11 i 14:3; J 11:1-18; i 12:1). Jej zaÂłoÂżycielami byli luteranie z Dolnego ÂŚlÂąska i Wielkopolski, ktĂłrzy przybyli wraz z pastorem Fritzsche na "Skjoldzie" w poprzednim roku i ktĂłrzy tymczasowo zamieszkali w Klemzig i Hahndorf.

Napisy na zachowanych nagrobkach w Bethany mĂłwiÂą niejednokrotnie o miejscowoÂściach, z ktĂłrych ludzie ci pochodzili: Prittag (Przytok), Wolstein (Wolsztyn), Tirschtiegel (Trzciel), Sawade (Zawada), GrĂźnberg (Zielona GĂłra), Freistadt (KoÂżuchĂłw), Jauer (Jawor). Jeden z tutejszych pastorĂłw pochodziÂł z Berlina. ByÂł to ks. Heinrich August Eduard Meyer. Urodzony w 1813 roku, wyjechaÂł do Australii w roku 1840 wysÂłany tam przez DrezdeĂąskie Towarzystwo Misyjne i prowadziÂł dziaÂłalnoœÌ misyjnÂą wÂśrĂłd AborygenĂłw. Gdy pomoc finansowa z Drezna skoĂączyÂła siĂŞ, zostaÂł zaproszony do Bethanien w 1848 roku. WczeÂśniej wieÂś ta otrzymywaÂła posÂługĂŞ duszpasterskÂą od pastora Fritzschego z Lobethal. Pastor Meyer zmarÂł 17 grudnia 1863 roku, jego czarny Âżelazny nagrobek wci¹¿ znajduje siĂŞ na „cmentarzu pionierĂłw” w Bethany (Bethany ma trzy maÂłe cmentarze). Jak wyglÂądaÂła Bethanien krĂłtko po zaÂłoÂżeniu, przekonujemy siĂŞ patrzÂąc na zachowana z tamtych lat akwarelĂŞ George'a Frencha Angasa (zobacz tutaj).



Wymieniony tu "pan Topp” to nauczyciel w miejscowej szkole luteraĂąskiej, Friedrich Topp (1809 - 1892). UczyÂł tam 45 lat, nawet gdy osiagnaÂł juÂż 80 rok Âżycia. PrzybyÂł do wsi kilka miesiĂŞcy po jej zaÂłoÂżeniu w 1842 roku. PeÂłniÂł teÂż funkcjĂŞ koÂścielnego i organisty. Podczas zebraĂą rady parafialnej to on spisywaÂł (podobno bardzo Âładnym, ‘kaligraficznym’ pismem) wszystkie protokoÂły. MusiaÂł zostaĂŚ naprawdĂŞ dobrze zapamiĂŞtany przez swych uczniĂłw, skoro potem o nim pisali, jak Charles Otto. To oni teÂż ufundowali póŸniej jego nagrobek, wci¹¿ istniejÂący na cmentarzu w Bethany.´

Langmeil (obecnie zwany Tanunda) to druga w kolejnoœci miejscowoœÌ za³o¿ona przez luteranów w Neuschlesien. Powsta³ w tym samym roku co Bethanien, za³o¿ony przez przybyszów z Klemzig i Hahndorf, do których do³¹czali póŸniej kolejni imigranci udaj¹cy siê tu wprost ze statków. Langmeil po³o¿ony jest bardzo blisko Bethanien (na pó³nocny zachód od niej) i zawdziêcza sw¹ nazwê wsi Langmeil (Okunin) k. Sulechowa. W Langmeil zamieszka³ pastor August Kavel i tam te¿ zosta³ pochowany w 1860 roku. Jego brat, Ferdinand, by³ natomiast pierwszym nauczycielem w miejscowej szkole od jej otwarcia w 1845 roku. Szko³a ta istnieje w dalszym ci¹gu.

Najstarszy z tutejszych koœcio³ów zbudowano w 1849 roku. Zosta³ on przebudowany w roku 1871. Znany jest jako Tabor Lutheran Church. Istniej¹cy wokó³ niego cmentarz jest jednym z najbardziej znanych pionierskich cmentarzy luteraùskich w Australii. I znów, tak jak w Bethany, nagrobki mówi¹ o miejscach, z których przybywali tu osadnicy: Cichogora (Cichagóra), Chlastawe k. Zb¹szynia (bei Bentschen), Bobersberg (Bobrowice k. Krosna Odrzaùskiego), Crossen (Krosno Odrzaùskie) itd.

Przez dÂłuÂższy czas osady i wsie zakÂładane przez kolonistĂłw zachowywaÂły swĂłj narodowy charakter. W 1851 TanundĂŞ odwiedziÂł niemiecki podró¿nik Friedrich Gerstäcker. ZostaÂł uderzony wĂłwczas niemieckim charakterem tego miejsca do tego stopnia, Âże jego zdaniem „Podró¿nik sÂądziÂłby, Âże znajduje siĂŞ w jakiejÂś maÂłej wsi ze starego kraju miĂŞdzy Renem i OdrÂą”. A oto jego opis wnĂŞtrza domu w Tanundzie:

„Przy piecu siedziaÂła stara babka z biaÂłowÂłosym dzieckiem na kolanach. Ta starsza kobieta stanowiÂła wierny, znakomity przykÂład starszej niemieckiej wieÂśniaczki, jaki znaleŸÌ moÂżna jedynie w centrum Niemiec. Jestem przekonany, Âże wszystko w niej byÂło prawdziwe, aÂż do spinek i sznurĂłwek. I nie tylko to, lecz wszystko w pokoju byÂło niemieckie: piec, krzesÂła, stoÂły, kredensy, zydel, spluwaczka, ceramiczne garnki, talerze udekorowane tekstami, wersety z hymnaÂłu; krotko mĂłwiÂąc wszystko byÂło niemieckie. WeÂź jakÂąkolwiek realnÂą saksoĂąskÂą lub pruskÂą wiejskÂą izbĂŞ dziennÂą, zapakuj jÂą starannie w baweÂłnĂŞ i przetransportuj do Doliny Barossy, a nie bĂŞdzie wyglÂądaÂła bardziej autentycznie niÂż ta, w ktĂłrej staÂłem.”

Nie wszystkie osady przetrwa³y do dziœ. Za przyk³ad mo¿e s³u¿yÌ Hoffnungsthal za³o¿ony w roku 1847 przez osadników pochodz¹cych g³ównie z Wielkopolski (w sumie ok. 20 rodzin). Wieœ ta reprezentowa³a (tak jak w wiêkszoœci innych przypadków) typ ulicówki (Starassendorf). Na zdjêciu mo¿emy odtworzyÌ jej wygl¹d. Na pierwszym planie widzimy kamienny postumencik w miejscu, w którym sta³ ma³y koœció³ luteraùski. By³ on zbudowany z drewna i ob³o¿ony z zewn¹trz glin¹ i kryty strzech¹. Mia³ te¿ organy, których tworc¹ by³ Carl Krueger. Z ty³u, poni¿ej koœcio³a, bieg³a ma³a ulica, która prowadzi³a mniej wiêcej obok miejsca, gdzie widaÌ jeszcze martwe drzewo. Koùczy³a siê ona po prawej stronie u podnó¿a zbocza, na którym mieœci³ siê cmentarz. Wzd³u¿ uliczki sta³y domostwa, po lewej zaœ stronie rozci¹galy siê poletka uprawne i ogródki. Za³o¿enie wsi jednak w tym miejscu okaza³o siê fatalne. Niemcy byli ostrzegani przez okolicznych Aborygenów przed powtarzaj¹cymi siê tam co jakiœ czas powodziami po ciê¿kich opadach. Zlekcewa¿yli jednak te ostrze¿enia. W paŸdzierniku 1853 roku mia³y miejsce takie w³aœnie ulewy i to przez ca³y tydzieù. Jak wspomina³ póŸniej jeden z mieszkaùców, G. Juers:

"W dzieĂą i w nocy deszcze zalewaÂły niczym powĂłdÂź… Wszystkie farmy i ogrĂłdki zostaÂły zatopione. Woda dostawaÂła siĂŞ juÂż do domĂłw i jej poziom szybko siĂŞ podnosiÂł. W wielkim poÂśpiechu otworzyli zagrody, by trzoda i bydÂło mogÂły uciec. Zanim strumienie i potoki opró¿niÂły siĂŞ z wĂłd z opadĂłw, Stary Hoffnungsthal znalazÂł siĂŞ pod wodÂą na osiem stĂłp." (ok. 2 m 44 cm - przyp MM).

Mieszkaùcy przenieœli siê do Doliny Lyndoch czy New Mecklemburg. Np. rodzina Heinricha Goile z Wolsztyna w Wielkopolsce przenios³a siê do wsi SchÜnborn (równie¿ w Barossie) tak nazwanej po innej wsi wielkopolskiej (obecnie znanej jako Kêpsko). Niektórzy jednak przenieœli siê a¿ do USA. Jedynie koœció³ek s³u¿y³ jeszcze przez kilka nastêpnych lat. PóŸniej zosta³ rozebrany.

W sumie na Nowym Œl¹sku powsta³o wiele wsi i osad za³o¿onych przez luteranów z terenów dzisiejszej Polski. Na przyk³ad w roku 1855, a wiêc ju¿ po podziale w koœciele luteraùskim, dwadzieœcia trzy rodziny z Hahndorf popieraj¹ce pastora Kavela i pragn¹ce mieszkaÌ bli¿ej niego za³o¿y³y w Barossie wieœ Grßnberg czyli Zielona Góra (obecnie Karalta). Wœród innych osad w Barossie znajduja siê Gnadenfrei (istnieje taka miejscowoœÌ na Dolnym Œl¹sku: obecnie nazywa siê Pi³awa Górna, k. Dzier¿oniowa ), Gnadenberg, Krondorf, Kaiserstuhl, Rosenthal, Buchsfeld i szereg innych.

Na Nowym ÂŚlÂąsku uprawiano g³ównie zboÂże, choĂŚ rejon ten sÂłynie przede wszystkim z winnic i to do tego stopnia, Âże gdy wspominana jest Barossa Valley, kojarzona jest ona natychmiast z winem. Pierwsze winnice zaÂłoÂżyli tu zarĂłwno Anglicy, jak i Niemcy. Z tych niemieckich najbardziej dziÂś znanymi sÂą „Lehmann”, “Seppelt”, “Kaiserstuhl” i “Krondorf”.

WpÂływ koÂścioÂła na Âżycie i zwyczaje wiernych

Bez w¹tpienia wp³yw ten by³ ogromny i regulowa³ on ca³kowicie ¿ycie codzienne cz³onków Koœcio³a, w³¹czaj¹c w to nawet wybór ma³¿onków. Konwencja w Hahndorf w roku 1840 postanowi³a na przyk³ad ¿e:

„Kongregacja uznaje zasadĂŞ, Âże czÂłonkowie KoÂścioÂła powinni zawieraĂŚ zwiÂązki ma³¿eĂąskie jedynie z czÂłonkami KoÂścioÂła oraz, Âże kaÂżdy, kto lekcewaÂży zbawienie wÂłasnej duszy oraz radĂŞ KoÂścioÂła, musi spodziewaĂŚ siĂŞ ekskomuniki z kongregacji”.

(cytowane za: „Three Brothers from Birnbaum”, s. 26)

Z poczÂątku prĂłbowano zapobiegaĂŚ nie tylko ma³¿eĂąstwom z osobami spoza KoÂścioÂła luteraĂąskiego, ale i spoza niemieckiej grupy etnicznej. Jednak ten drugi „zwyczaj” zÂłamany zostaÂł bardzo wczeÂśnie, bo juÂż w 1840 roku przez... samego pastora Kavela, ktĂłry po Âśmierci swej pierwszej Âżony poÂślubiÂł AngielkĂŞ, Anne Catherine Pennyfeather.

Wszelkie “wykroczenia” i przewinienia, jak pijaĂąstwo, cudzo³óstwo, udziaÂł w grach hazardowych, zaniedbanie uczestnictwa w nabozeĂąstwach, a nawet… taĂące, byÂły karane przez KoÂśció³ i wymagano za nie pokuty, nieraz przed ca³¹ kongregacjÂą. Takie „wymierzanie sprawiedliwoÂści” przez KoÂśció³ byÂło teÂż niewÂątpliwie jednÂą z przyczyn wspomnianego tu braku, w pewnym okresie, posterunku policji w Hahndorf. CytowaliÂśmy rĂłwnieÂż opiniĂŞ Johna Bulla, dotyczÂącÂą dyscypliny prawnej kolonistĂłw niemieckich. Jeszcze przed Bullem, w roku 1846, niemal identycznie wyraziÂł siĂŞ Francis Dutton w swej ksi¹¿ce „South Australia and its Mines”:

„Nie narzucajÂący siĂŞ w swych manierach, wysoce przedsiĂŞbiorczy i oszczĂŞdni, ci emigranci niemieccy tworzÂą dziÂś bardzo niezaleÂżnÂą i pomyÂślnie rozwijajÂącÂą siĂŞ czêœÌ wspĂłlnoty poÂłudniowoaustralijskiej; annaÂły SÂądu NajwyÂższego stanowiÂą Âświadectwo ich generalnie zdyscyplinowanego zachowania, nie byÂło, jak sÂądzĂŞ, ani jednej instancji, w ktĂłrej ktokolwiek spoÂśrĂłd tych NiemcĂłw zostaÂłby skazany za jakiekolwiek przewinienie.”

W PoÂłudniowej Australii na ponad 15 tysiĂŞcy osadnikĂłw, niemal 2000 ÂżyÂło w ubĂłstwie lub na jego krawĂŞdzi i korzystaÂło z przyznawanej przez rzÂąd zapomogi. JuÂż w 1841 roku, a zatem zaledwie 3 lata od zaÂłoÂżenia pierwszej osady (Klemzig) i dwa lata po powstaniu Hahndorf, prasa notowaÂła, Âże wÂśrĂłd pobierajÂących zapomogi nie byÂło NiemcĂłw („Nie byÂło wÂśrĂłd nich NiemcĂłw, gdyÂż osiedlili siĂŞ oni i pomyÂślnie rozwijali w swych maÂłych posiadÂłoÂściach”). W tym samym roku powstaÂła Komisja majÂąca za zadanie „badanie przypadkĂłw zasÂługujÂących na zapomogĂŞ oraz generalne zaradzenie nieszczĂŞÂściu i biedzie. ÂŻadni Niemcy nie zwrĂłcili siĂŞ po zapomogĂŞ”. („Three Brothers from Birnbaum”, s. 26).

Generalnie rzecz bior¹c, luteranie ci nie akceptowali pomocy finansowej paùstwa nie tylko w powy¿szych sprawach, ale i w kwestiach edukacji prowadzonej przez Koœció³. Szko³y fundowane by³y z zasobów kongregacji. Niektórzy autorzy podkreœlaj¹ tutaj, ¿e podejœcie takie podyktowane by³o nieprzyjemnymi wspomnieniami z Prus, gdzie paùstwo sprawowa³o kontrolê nad tymi kwestiami. Sprzeciwiano siê doœÌ regularnie inspekcjom szkó³ przez paùstwowe w³adze oœwiatowe i póŸniej by³o to jedn¹ z przyczyn, dla których szko³y te zosta³y zamkniête w latach I wojny œwiatowej.

Podejrzewano bowiem, Âże dalej nauczano tam w jĂŞzyku niemieckim, a nie w angielskim (za posÂługiwanie siĂŞ jĂŞzykiem niemieckim zamkniĂŞto takÂże miejscowe gazety niemieckie jak „SĂźd-Australische Zeitung”). Zwyczaje panujÂące w KoÂściele luteraĂąskim w Australii miaÂły tendencje do odseparowywania imigrantĂłw od pozostaÂłej czĂŞÂści spoÂłeczeĂąstwa. JĂŞzykiem liturgicznym byÂł wy³¹cznie niemiecki. Posiadane przez imigrantĂłw egzemplarze Biblii teÂż drukowane byÂły po niemiecku. Na kaÂżde naboÂżeĂąstwo przynoszono ze sobÂą BibliĂŞ oraz doœÌ duÂży hymnaÂł wrocÂławski.

Dzieci obowiÂązkowo uczĂŞszczaÂły do szkoÂły niedzielnej i to aÂż do osiÂągniĂŞcia co najmniej 16. roku Âżycia.

Podczas nabo¿eùstwa obowi¹zkowo mê¿czyŸni siadali w ³awkach po lewej stronie, kobiety zaœ po prawej (w Lobethal zwyczaju tego zaniechano dopiero w 1964 roku). Po skoùczonym nabo¿eùstwie kobiety zawsze opuszcza³y koœció³ jako pierwsze, dopiero póŸniej wychodzili mê¿czyŸni. Same nabo¿eùstwa trwa³y na ogó³ doœÌ d³ugo, czêsto a¿ do trzech godzin, do czego przyczynia³a siê du¿a liczba œpiewanych hymnów oraz kazanie, które rzadko bywa³o krótsze ni¿ godzina.

Nie prowadzono natomiast ¿adnych zbiórek pieniê¿nych podczas nabo¿eùstwa. Wp³aty roczne na potrzeby Koœcio³a dokonywane by³y na podstawie oceny finansowych mo¿liwoœci poszczególnych rodzin, a ocen tych dokonywa³a komisja wybierana przez ca³¹ kongregacjê. Mo¿na by³o odwo³ywaÌ siê od decyzji komisji dotycz¹cej wyznaczonej wysokoœci op³at, jednak¿e odmowa dokonywania wp³at poci¹ga³a za sob¹ utratê prawa g³osu w Koœciele.

O wp³ywie Koœcio³a œwiadczy zreszt¹ ju¿ sam fakt, ¿e koœció³ by³ zawsze pierwszym sta³ym budynkiem w zak³adanej miejscowoœci. Tak by³o w Lobethal, tak by³o w Hahndorf, tak te¿ by³o na Nowym Œl¹sku w Dolinie Barossy. Z czasów osadnictwa w tym rejonie pozostaje po dziœ dzien trzydzieœci szeœÌ koœcio³ów, najwiêksze w Langmeil (Tanunda) oraz w Light Pass. Gdy budowano ten drugi , drewno transportowane by³o 48 kilometrów w trudnych warunkach, drogami nieprzejezdnymi w czasie opadów.