ARCHIWUM ZABU¯AÑSKIE

ROLA I ZADANIA W OGÓLNOPOLSKIM SYSTEMIE ARCHIWÓW URZÊDÓW STANU CYWILNEGO

WSTÊP

Archiwum Zabu¿aùskie jest jednym z bardziej znanych krajowych zbiorów archiwalnych. Aktualnie wchodzi w sk³ad sto³ecznego Urzêdu Stanu Cywilnego. Nazwa nadana temu archiwum jest kontrowersyjna i nieprecyzyjna. Sugeruje bowiem, ¿e zbiory pochodz¹ z obszarów ziem le¿¹cych w s¹siedztwie Bugu. A przecie¿ Podwo³oczyska, Horodenkê, Kosów, T³umacz czy Ko³omyjê dzieli³y od Bugu setki kilometrów...

Jako datĂŞ poczÂątkowÂą jego powstania naleÂży przyj¹Ì rok 1949. W wyniku podpisania umowy miĂŞdzyrzÂądowej z UkraiĂąskÂą RepublikÂą RadzieckÂą w sprawie przekazania dĂłbr kultury z obszarĂłw, ktĂłre w wyniku ustalenia przebiegu granicy paĂąstwowej miĂŞdzy PolskÂą a ZSRR w sierpniu 1945 roku znalazÂły siĂŞ za granicÂą, do Polski trafiÂły niektĂłre skÂładniki wielowiekowego dorobku narodowego, ktĂłre w czasie wojny nie ulegÂły zniszczeniu lub rozproszeniu. Do dĂłbr kultury zaliczono rĂłwnieÂż ksiĂŞgi rejestracji aktĂłw stanu cywilnego, ktĂłre sporzÂądzane byÂły w trybie rejestracji wyznaniowej (w urzĂŞdach parafialnych), jak teÂż ksiĂŞgi stanu cywilnego obejmujÂące rejestracjĂŞ aktĂłw dla wyznania mojÂżeszowego. W zasadzie przekazano wĂłwczas niektĂłre ksiĂŞgi lwowskich parafii rzymskokatolickich oraz wiĂŞkszoœÌ ksiÂąg z izraelickich urzĂŞdĂłw metrykalnych ze Lwowa, Tarnopola i StanisÂławowa oraz miejscowoÂści le¿¹cych na terenach wojewĂłdztw, ktĂłrych miasta te byÂły g³ównymi oÂśrodkami. Niestety, z przyczyn politycznych Ăłwczesne wÂładze paĂąstwowe nie podpisaÂły odpowiednich porozumieĂą z rzÂądami Litewskiej i BiaÂłoruskiej SRR. W wyniku tego ksiĂŞgi rejestracji stanu cywilnego z obszarĂłw pó³nocno-wschodniej Polski, ktĂłre po wojnie znalazÂły siĂŞ poza naszymi granicami, nie zostaÂły zwrĂłcone. ByÂła to pierwsza ze “ÂścieÂżek”, ktĂłrymi ksiĂŞgozbiory napÂływaÂły po zakoĂączeniu wojny.

Drugi nurt powstaÂł przy okazji przesuniĂŞcia w latach 1945-1956 wielomilionowych mas ludnoÂści zmuszonych opuÂściĂŚ Kresy. Ich nowym miejscem osiedlenia staÂły siĂŞ obszary Dolnego ÂŚlÂąska, byÂłych Prus Wschodnich oraz Pomorza GdaĂąskiego i SzczeciĂąskiego. W kierunku odwrotnym przemieszczane byÂły, m.in. w zwiÂązku z tzw. AkcjÂą “WisÂła”, grupy ludnoÂści wyznania grekokatolickiego (unici), w przewaÂżajÂącej wiĂŞkszoÂści narodowoÂści ukraiĂąskiej. Mimo wyraÂźnego zakazu wÂładz sowieckich, proboszczowie lub ich zastĂŞpcy przemycali czĂŞsto z naraÂżeniem Âżycia ksiĂŞgi, obrazy, cenne naczynia liturgiczne oraz inne przedmioty kultu, chroniÂąc je przed pewnym zniszczeniem, grabie¿¹ lub profanacjÂą. Spora czêœÌ szczĂŞÂśliwie dotarÂła do Polski. W niektĂłrych nowo erygowanych parafiach na tzw. ziemiach odzyskanych, prowadzono bie¿¹cÂą rejestracjĂŞ stanu cywilnego w starych ksiĂŞgach jeszcze do 1948 roku! Podobnie traktowano kler unicki czy teÂż duchownych prawosÂławnych. Gdy wraz z wiernymi opuszczali PolskĂŞ, zmuszani byli do zdawania ksiÂąg i przedmiotĂłw zwiÂązanych z praktykami religijnymi.

Na podstawie zarz¹dzenia Ministerstwa Administracji Publicznej z dnia 11.08.1949 r. (Dz.U. MAP z 1949r. Nr 38, poz.268), z pocz¹tkiem lat 50. rozpocz¹³ siê proces przekazywania kresowych ksi¹g koœcielnych do tworz¹cego siê Archiwum Zabu¿aùskiego przy warszawskim Urzêdzie Stanu Cywilnego.

Proces przekazywania trwaÂł okoÂło 3 lata i faktycznie – dziĂŞki inercji machiny urzĂŞdniczej i cichemu oporowi kleru – tak naprawdĂŞ nigdy nie zostaÂł zakoĂączony. Administracja koÂścielna obawiaÂła siĂŞ, Âże ksiĂŞgi te zostanÂą po prostu zniszczone. Do dnia dzisiejszego docierajÂą sygnaÂły, Âże niektĂłre parafie na OpolszczyÂźnie i w MaÂłopolsce przechowujÂą ksiĂŞgi metrykalne z KresĂłw. Niedawno okazaÂło siĂŞ, Âże ksiĂŞgi niektĂłrych parafii z b.woj.woÂłyĂąskiego zachowaÂły siĂŞ w zbiorach archiwalnych KUL w Lublinie.

Archiwum posiada rĂłwnieÂż zbiĂłr ksiÂąg prowadzonych w parafiach ewangelicko-augsburgskich. Nale¿¹ do nich ksiĂŞgi parafii protestanckich zwiÂązanych z tradycjÂą luteraĂąskÂą. Ryt kalwiĂąski reprezentujÂą ksiĂŞgi koÂścioÂła ewangelicko-reformowanego, a takÂże odrĂŞbnych zborĂłw: baptystĂłw i menonitĂłw oraz mniejszych odÂłamĂłw protestantyzmu (ewangeliczni chrzeÂścijanie). KsiĂŞgi te – poza Lwowem i StanisÂławowem – naleÂżaÂły do parafii le¿¹cych na terenach WoÂłynia.

Prócz Œl¹ska Cieszyùskiego, niektórych powiatów w Wielkopolsce i Pomorza, na terenie województw wo³yùskiego i lwowskiego zamieszkiwa³o przed wojn¹ najwiêcej osób narodowoœci niemieckiej. Przybycie na te ziemie ich przodków powodowane by³o koniecznoœci¹ opuszczenia stron rodzinnych z powodu przeœladowaù religijnych w XVII wieku (np. menonici z Holandii i Niemiec), a tak¿e w poszukiwaniu lepszych warunków ¿ycia (bieda i g³ód po d³ugotrwa³ych wojnach religijnych w ksiêstwach niemieckich).

Habent sua fata libelli (Âłac. takÂże ksiĂŞgi majÂą swoje losy). Niejako ubocznym skutkiem paktu Ribbentrop–MoÂłotow staÂło siĂŞ przesiedlenie w poÂłowie 1940 roku niemieckich protestantĂłw z polskiej czĂŞÂści WoÂłynia na tereny Wielkopolski, ktĂłrÂą hitlerowcy zaanektowali i traktowali jako czêœÌ skÂładowÂą Rzeszy (Warthegau lub Wartheland). W tej sytuacji ksiĂŞgi tych parafii ewangelickich znalazÂły siĂŞ w Poznaniu, pod zarzÂądem okrĂŞgowej Landessippenstelle (filia Sippenamt fĂźr Ostdeutsche RĂźckwanderer – organizacji ds. niemieckich repatriantĂłw ze Wschodu), organu administracji hitlerowskiej, ktĂłry wspó³dziaÂłaÂł z policjÂą politycznÂą i bardzo dbaÂł m.in. o “czystoœÌ rasowÂą” obywateli.

CzêœÌ dalsza niniejszego opracowania poœwiêcona zostanie szczegó³owemu omówieniu cech charakterystycznych poszczególnych elementów zbioru Archiwum Zabu¿aùskiego.

- KSIÊGI WYZNAÑ -

CHRZE¦CIJAÑSKICH

1. PARAFIE RZYMSKOKATOLICKIE

CechÂą charakterystycznÂą wiĂŞkszoÂści ksiÂąg prowadzonych przez kler katolicki jest uÂżywanie dla celĂłw rejestracji jĂŞzyka ÂłaciĂąskiego. PrĂłcz tego wszelkie wydawane dokumenty sporzÂądzane byÂły w tym jĂŞzyku. WyjÂątek stanowiÂą ksiĂŞgi prowadzone przez te parafie na WoÂłyniu, ktĂłre w czasie rozbiorĂłw leÂżaÂły w KongresĂłwce, czyli na obszarze zaboru rosyjskiego. Do 1918 roku rejestracja prowadzona byÂła w jĂŞzyku rosyjskim. Potem naturalnÂą kolejÂą rzeczy jĂŞzyk zaborcĂłw zostaÂł zastÂąpiony polskim.

Typowa strona ksiêgi zawiera 5á15 aktów. Czasami z oszczêdnoœci wpisywano wiêcej aktów, zawsze jednak ze szkod¹ dla czytelnoœci i przejrzystoœci wpisów.

Akty sporzÂądzane byÂły pismem rĂŞcznym. W przypadku XIX-wiecznych ksiÂąg rejestrujÂących urodzenia i chrzty wpisywano nastĂŞpujÂące dane:

· rok urodzenia

· dzieĂą i miesiÂąc urodzenia

· dzieĂą i miesiÂąc chrztu

· imiĂŞ lub imiona

· dane ojca dziecka:

imiĂŞ i nazwisko

zawĂłd lub stan

imiĂŞ i nazwisko jego ojca

imiĂŞ i nazwisko rodowe jego matki

· dane matki dziecka:

imiĂŞ i nazwisko rodowe

imiĂŞ i nazwisko jej ojca

imiĂŞ i nazwisko rodowe jej matki

· dane rodzicĂłw chrzestnych:

imiĂŞ i nazwisko

zawĂłd lub stan

· dane personalne kobiety przyjmujÂącej porĂłd lub lekarza, jeÂżeli porĂłd nastÂąpiÂł w szpitalu

· dane personalne ksiĂŞdza udzielajÂącego chrztu.

Przed samÂą ceremoniÂą chrzcielnÂą, przygotowany byÂł projekt aktu. Dane o imieniu (lub imionach – nie obowiÂązywaÂły ograniczenia iloÂściowe!) dziecka oraz dane personalne rodzicĂłw podawane byÂły przewaÂżnie przez chrzestnych. Im sÂłabiej znali rodzinĂŞ dziecka, tym wiĂŞksze byÂło prawdopodobieĂąstwo wystÂąpienia pomyÂłek lub podania informacji wrĂŞcz nieprawdziwych.

W treœci aktu ma³¿eùstwa, poza podstawowymi danymi personalnymi m³odo¿eùców, umieszczano informacjê na temat parafii, które wystawi³y stronom odpisy aktów urodzenia. Gdy kobieta zawieraj¹ca zwi¹zek by³a niepe³noletnia (nie ukoùczy³a 21. roku ¿ycia), zgodê na zawarcie ma³¿eùstwa musia³ wyraziÌ jej ojciec. Jego oœwiadczenie by³o umieszczane na spodzie formularza aktu. W ksiêgach ma³¿eùstw zachowa³y siê tak¿e nieliczne protoko³y badaù przedœlubnych, które sporz¹dzali proboszczowie, gdy strony podjê³y decyzjê o zawarciu zwi¹zku. By³y dokumentami potwierdzaj¹cymi stan braku formalnych przeszkód do zawarcia ma³¿eùstwa. Zawarcie zwi¹zku poprzedzone by³o trzykrotnym publicznym og³oszeniem zamiaru zawarcia ma³¿eùstwa, czyli zapowiedziami.

W aktach zgonów poza danymi zmar³ego, podawane by³y dane owdowia³ego ma³¿onka lub ma³¿onki oraz sporadycznie imiona osieroconych dzieci. Konsekwentnie wpisywano do treœci aktu przyczynê zgonu. Podstaw¹ sporz¹dzenia aktu przez duchownego by³o zg³oszenie zgonu wystawione przez szpital, lub uprawnionego lekarza. W ma³ych oœrodkach miejskich lub na wsiach formalnym dokumentem by³ protokó³ sporz¹dzany przez tzw. ogl¹dacza zw³ok.

Ksiêgi parafii katolickich prowadzone by³y na ogó³ w sposób staranny i mimo odrêcznego sposobu rejestracji nie ma k³opotów z w³aœciw¹ interpretacj¹ wpisów. Jednak od ka¿dej regu³y musz¹ istnieÌ wyj¹tki.

ZdarzajÂą siĂŞ ksiĂŞgi, ktĂłrych treÂści wpisĂłw sÂą dla “niewprawnego oka” po prostu niemoÂżliwe do odczytania. Dokumenty sporzÂądzane w jednej z woÂłyĂąskich parafii w dodatku w jĂŞzyku rosyjskim (Torczyn w pow. rĂłwneĂąskim), moÂżna ÂśmiaÂło nazwaĂŚ gryzmoÂłami. Taki stan wpisĂłw tÂłumaczyĂŚ moÂżna tym, Âże dokonywaÂł ich organista. Ponadto parafie prowadziÂły rejestracjĂŞ w kilku egzemplarzach ksiÂąg. KsiĂŞgi “pierwsze” (unikatowe) i “wtĂłre” zawieraÂły wpisy dokonywane pismem kaligraficznym. Przeznaczone byÂły dla prezentacji w trakcie wizytacji biskupich lub dekanalnych. KsiĂŞgi “trzecie” byÂły juÂż traktowane inaczej. Na ich podstawie wydawane byÂły odpisy i dlatego na marginesach aktĂłw moÂżna byÂło dokonywaĂŚ ró¿nego rodzaju zapisĂłw. W duÂżych parafiach prowadzono teÂż ksiĂŞgi “czwarte”, ktĂłre traktowano jak brudnopisy.

PrzyjĂŞÂło siĂŞ uwaÂżaĂŚ, Âże posiadane zasoby ksiÂąg metrykalnych w archiwum sÂą egzemplarzami ksiÂąg pierwopisowych (unikatĂłw) i “wtĂłrych”. WyjÂątek stanowiÂą ksiĂŞgi parafii lwowskich. SÂą one dla odmiany ksiĂŞgami “trzecimi”, a moÂże nawet “czwartymi”. ÂŚwiadczy o tym charakter pisma, ktĂłrym sporzÂądzane byÂły akty (maÂło czytelny np. w parafii Âśw. Marii Magdaleny lub Âśw. Antoniego). CzêœÌ wpisĂłw innych parafii, np. Matki BoÂżej ÂŚnieÂżnej w latach 30. sporzÂądzona zostaÂła juÂż pismem maszynowym. Lwowskie Archiwum Miejskie posiada kompletny zbiĂłr ksiÂąg metrykalnych wszystkich parafii, ³¹cznie z indeksami osobowymi. SÂą to faktyczne ksiĂŞgi unikatowe. Strona ukraiĂąska przekazujÂąc do Polski ksiĂŞgi, zachowaÂła dla siebie te “lepsze”. WytÂłumaczeniem moÂże byĂŚ tylko fakt, Âże przekazane nam ksiĂŞgi posiadajÂą na obwolutach kartusze ÂświadczÂące o tym, Âże dysponentem zbiorĂłw byÂło NKWD...

Warto jeszcze zwrĂłciĂŚ uwagĂŞ na najczĂŞÂściej nadawane dzieciom imiona. Tradycyjnie byÂły to imiona popularnych ÂświĂŞtych, ktĂłrych wierni obdarzali szczegĂłlnÂą czciÂą: StanisÂław, Antoni, Tadeusz, JĂłzef, Kazimierz, Jan, MichaÂł, WÂładysÂław, WacÂław, Piotr, PaweÂł, Stefan, Marian czy BronisÂław. Dla dziewczÂąt odpowiednio Maria, Teresa, Anna, MaÂłgorzata, Krystyna, Katarzyna, Jadwiga, Agnieszka, Zofia oraz Janina. W rodzinach powstaÂłych ze zwiÂązkĂłw (ma³¿eĂąstw) mieszanych, zwyczajowo nadawano dzieciom imiona, ktĂłre pochodziÂły z rytĂłw religijnych rodzicĂłw. PoniewaÂż najczĂŞÂściej na Kresach zawierano ma³¿eĂąstwa z ludnoÂściÂą ukraiĂąskÂą, w obiegu kulturowym popularne staÂły siĂŞ imiona przeniesione z tradycji rusko-bizantyjskiej: WÂłodzimierz, MikoÂłaj, JarosÂław, Grzegorz, Jerzy, Teodor, Aleksy, Bazyli oraz Olga, Barbara, Tatiana (lub Tacjana), Irena, Helena, Zofia lub Eudoksja, o czym bĂŞdzie jeszcze mowa dalej. PrzykÂładowo, gdy ojciec byÂł unitÂą, synowie nosili imiona typowe dla jego rytu, natomiast matka-katoliczka nadawaÂła cĂłrkom imiona ÂłaciĂąskie. Na marginesie warto jeszcze poruszyĂŚ kwestiĂŞ interpretacji tych imion. Szereg ich – mĂŞskich i ÂżeĂąskich - posiada dwie lub trzy formy w jĂŞzyku polskim. Wszystkie te formy tĂŞtniÂą “wÂłasnym Âżyciem” i weszÂły na staÂłe do tradycji i obiegu kulturowego. PrzykÂładowo sÂą to:

· Ignatius -Ignacy/ÂŻegota,

· Hyacinthus -Hiacynt/Jacenty/Jacek,

· Stephanus -Stefan/Szczepan

· Adalbertus -Adalbert/Wojciech

· Felix -Feliks/SzczĂŞsny

· Joanna -Joanna/Janina

Niekiedy zdarzajÂą siĂŞ wÂątpliwoÂści, gdy forma zdrobniaÂła imienia jest mylnie kojarzona z konkretnym brzmieniem, np. grecka Eugenia i ÂłaciĂąska Genowefa majÂą takÂą samÂą formĂŞ zdrobnia³¹ – Gienia. Owa zdrobniaÂła Gienia jest powszechnie kojarzona wy³¹cznie z EugeniÂą i czĂŞsto zdarza siĂŞ, Âże kobieta, ktĂłra otrzymuje odpis aktu urodzenia jest niemile zaskoczona, gdy w stosownej rubryce widnieje wpis dotyczÂący zupeÂłnie innego imienia - Genowefa.



2. PARAFIE EWANGELICKO-AUGSBURGSKIE

Ksiêgi tych parafii znalaz³y siê na pocz¹tku lat 40. w Poznaniu po zeœrodkowaniu ludnoœci ewangelickiej na obszarze Wielkopolski, któr¹ przewieziono tu z Wo³ynia. Akty sporz¹dzane by³y w jêzyku niemieckim (starsze roczniki), póŸniej zaœ po polsku. Niektóre parafie, le¿¹ce w zaborze rosyjskim (Ro¿yszcze w pow.równeùskim, W³odzimierz, £uck czy Neudorf w pow.brzeskim od 1935 roku na czeœÌ Prezydenta II RP zmieniono na Moœcice), prowadzi³y jeszcze do 1919 roku wpisy cyrylic¹.

Poza ksiĂŞgami rodzajowymi, ktĂłre zawieraÂły rejestry urodzeĂą, ma³¿eĂąstw i zgonĂłw, przechowywane sÂą jeszcze ksiĂŞgi konfirmacji. ObrzĂŞd konfirmacji miaÂł dla chrzeÂścijan-ewangelikĂłw wielkie znaczenie. Konfirmanci (mÂłodzieÂż w wieku 14–18 lat) stawali siĂŞ odtÂąd peÂłnoprawnymi czÂłonkami wspĂłlnoty koÂścielnej. CeremoniĂŞ poprzedzaÂła nauka katechizmu, egzamin i publiczne wyznanie wiary.

Wpisy do ksiÂąg charakteryzujÂą siĂŞ wielkÂą dbaÂłoÂściÂą, byÂły spisane bardzo czytelnym, kaligraficznym liternictwem ÂłaciĂąskim. Jedynie w przypadku lwowskiej wspĂłlnoty ewangelickiej w archiwum przechowywane sÂą ksiĂŞgi wtĂłre.

W tym zbiorze znajduj¹ siê tak¿e ksiêgi nietypowe. ZaliczyÌ do nich mo¿na dokumenty prowadzone przez koœcio³y protestanckie innych rytów, doktrynalnie ró¿ni¹cych siê od wyznania luteraùskiego:

· zboru baptystĂłw:

parafie w:

- KoÂłowercie w pow.rĂłwneĂąskim,

- RoÂżyszczach w pow. Âłuckim,

· zboru ewangelicznych chrzeÂścijan:

parafia w MirosÂławce w pow.Âłuckim,

·zboru menonitĂłw (tereny woj.lwowskiego):

parafie w:

- Ehrenfeldzie w pow.¿ó³kiewskim,

- HoroÂżannie w pow.rudeckim,

- Neuhofie w pow.grĂłdeckim,

- Kiernicy w pow.rawskim.

DoœÌ interesujÂąca jest sprawa ksiÂąg menonickich z Kiernicy. Kilka lat temu za sprawÂą podjĂŞtych poszukiwaĂą dokumentĂłw w tych ksiĂŞgach, pracownicy archiwum nawiÂązali bardzo ciekawy kontakt ze wspĂłlnotÂą menonickÂą, obecnie zamieszkujÂącÂą w amerykaĂąskim mieÂście Butterfield w stanie Minnesota. Jej czÂłonkowie wydajÂą swojÂą lokalnÂą gazetĂŞ “Along the Galician Grapewine”, ktĂłrÂą regularnie nadsyÂłajÂą. WiĂŞkszoœÌ z nich lub ich przodkĂłw wywodzi siĂŞ wÂłaÂśnie z Kiernicy, ktĂłrÂą opuÂścili jeszcze przed I wojnÂą ÂświatowÂą. Z kolei gdy siĂŞgaĂŚ jeszcze g³êbiej okazuje siĂŞ, Âże ich praprzodkowie przybyli w XVII wieku na tereny Galicji z niemieckojĂŞzycznych kantonĂłw Szwajcarii i zachodniego Tyrolu. Widocznie zachowaÂła siĂŞ dobra pamiĂŞĂŚ o tamtych czasach, skoro ci ludzie chcÂą nadal podtrzymywaĂŚ kontakty i dzieliĂŚ siĂŞ wieÂściami ze swojej wspĂłlnoty.

W zbiorze ksiÂąg zabuÂżaĂąskich zupeÂłnie przypadkowo znalazÂły siĂŞ takÂże ksiĂŞgi z parafii, ktĂłre poÂłoÂżone byÂły poza granicami Polski (w granicach do 1939 roku):

· z Litwy – parafie w Wilkowyszkach (WyÂłkowyszkach), Mariampolu i Kalwarii,

· z ÂŁotwy – parafia w Windawie (obecnie Ventspils).

Wœród tych ksi¹g znalaz³y siê w Poznaniu w czasie wojny równie¿ ksiêgi rzymskokatolickiej parafii w Machliùcu w woj.lwowskim. TreœÌ wpisów sugeruje, i¿ miejscowoœÌ ta w wiêkszoœci zamieszkana by³a przez osadników niemieckich. Przenosz¹c w 1940 roku ludnoœÌ uznano, ¿e wszystko co niemieckie nie jest warte pozostawienia na Wschodzie i dlatego zakwalifikowano równie¿ te ksiêgi do przewiezienia do Rzeszy. Z drugiej jednak strony kto wie, czy gdyby zosta³y pozostawione na miejscu, usz³yby ca³o z wojennej zawieruchy...

W koÂścioÂłach protestanckich dzieciom nadawane byÂły przewaÂżnie typowe imiona niemieckie, choĂŚ wpisy do ksiÂąg lwowskich i stanisÂławowskich zawierajÂą takÂże imiona katolickie lub sÂłowiaĂąskie, co moÂże ÂświadczyĂŚ o istnieniu tendencji asymilacyjnych.



3. PARAFIE PRAWOSÂŁAWNE

KsiĂŞgi tego odÂłamu chrzeÂścijaĂąstwa zajmujÂą w Archiwum ZabuÂżaĂąskim najmniej miejsca. DotyczÂą przede wszystkim parafii z obszaru wojewĂłdztw poleskiego oraz lwowskiego, tarnopolskiego i woÂłyĂąskiego. Siedziby parafii z Polesia dziÂś znajdujÂą blisko granicy z PolskÂą po stronie biaÂłoruskiej. Przed wojnÂą naleÂżaÂły do diecezji warszawsko–cheÂłmskiej.

Do koĂąca lat 20. akty w ksiĂŞgach sporzÂądzane byÂły rĂłwnolegle cyrylicÂą i w jĂŞzyku polskim. Potem tworzono juÂż dokumenty wy³¹cznie po polsku (ksiĂŞgi parafii warszawskich zawierajÂą wpisy cyrylicÂą do wrzeÂśnia 1915 roku; wczeÂśniej w treÂści aktĂłw zapisywano daty w kalendarzu juliaĂąskim i gregoriaĂąskim oraz imiona w brzmieniu – wpierw – rosyjskim, potem polskim - w nawiasie). “DwujĂŞzycznoœÌ” zapisĂłw powodowaÂła, Âże obok imion zwiÂązanych z tradycjami chrzeÂścijaĂąskiego Wschodu, wystĂŞpowaÂły ich ÂłaciĂąskie odpowiedniki: Faddiej = Tadeusz, Foma(s) = Tomasz, Matwiej = Maciej, Wassilij = Bazyli, Zinowij = Zenobiusz, Miefodij = Metody, Kiry³³ = Cyryl, I³³arion = Hilary, Ipatij = Hipacy, Tierientij = Terencjusz, Ioann = Jan, Stiepan = Stefan/Szczepan, Jewgienij = Eugeniusz, Jewstachij = Eustachy/Eustachiusz, Dorofij = Doroteusz, Fiodor = Teodor, Grigorij = Grzegorz, KÂławdia = Klaudia, Paraskowija = Paraskewa, Warwara = Barbara, Irina = Irena, Sofija = Zofia. Staroruska tradycja do imion dzieci dodawaÂła imiona ich ojcĂłw w formie przymiotnikowej. Dodawanie tych imion zwane otczestwem praktykowane jest w Rosji, BiaÂłorusi, BuÂłgarii i Serbii do dziÂś. ÂŚciÂśle wi¹¿e siĂŞ z tradycjami i wpÂływem prawosÂławia na tych obszarach. Osobnym zjawiskiem byÂło powstawanie na przeÂłomie XVII i XVIII wieku nazwisk, ktĂłre tworzone byÂły od mĂŞskich imion “przy okazji” otczestwa np. Fiedotow/-a, Mikulin/-a, Iljuszyn/-a, Jakowlew/-a, Ipatiew/-a. PrawosÂławie, szczegĂłlnie na Kresach Wschodnich, wprowadziÂło takÂże do kultury ogĂłlnopolskiej imiona typowe dla swojej tradycji i kalendarza zwiÂązanego z kultem ÂświĂŞtych: Jurij/Gieorgij = Jerzy, WÂładimir/WoÂłodymir = WÂłodzimierz, NikoÂłaj = MikoÂłaj, Wiera = Wiara/Wera, NadieÂżda = Nadzieja, Ljubow = MiÂłoœÌ. Z kolei Tamara, Dymitr, Borys, Natalia, Nina, Oleg, Tatiana (=Tacjana) to imiona, ktĂłre weszÂły do ogĂłlnopolskiego krwioobiegu kulturowego, zachowujÂąc przy tym swojÂą formĂŞ oryginalnÂą.

Tylko nieliczne ksiêgi parafii prawos³awnych z Kresów (wiêkszoœÌ z parafii w Polsce centralnej) po 1949 roku trafi³y do Warszawy. Ksiêgi te by³y w tym okresie praktycznie wy³¹czone z obiegu. Dopiero w po³owie lat 60. USC Warszawa-Œródmieœcie rozpocz¹³ akcjê przekazywania ksi¹g w³aœciwym miejscowo urzêdom stanu cywilnego na terenie kraju. Ksiêgi 12 parafii, z których 11 znalaz³o siê po wojnie poza granicami, znajduje siê dziœ w archiwum. Zbiór ksi¹g z terenów przedwojennej diecezji warszawsko-che³mskiej przekazano do ówczesnego Wydzia³u Spraw Wewnêtrznych Urzêdu Wojewódzkiego w Bia³ymstoku, który z kolei przes³a³ je do urzêdów stanu cywilnego w miejscowoœciach bêd¹cych znacz¹cymi skupiskami wyznawców prawos³awia: w Nurcu-Stacji, Mielniku, Czeremsze i Dubiczach Cerkiewnych. Tak samo ksiêgi parafii z centrum Polski trafi³y do w³aœciwych urzêdów stanu cywilnego.



4. PARAFIE GREKOKATOLICKIE (UNICKIE)

Ksiêgi parafii unickich w Archiwum Zabu¿aùskim przechowywane by³y do pocz¹tku lat 80. Ze wzglêdu na nik³e zainteresowanie tymi dokumentami zdecydowano, ¿e ca³oœÌ tego zasobu przejêta zostanie przez Paùstwowe Archiwum G³ówne Akt Dawnych w Warszawie. Aktualnie w zbiorach zabu¿aùskich znajduje siê kilkanaœcie roczników ksi¹g z 2 parafii (Krasne i Nowosió³ka w pow.ska³ackim woj.tarnopolskiego), które przez przypadek zosta³y w³¹czone do ksi¹g parafii rzymskokatolickich.



KSIÊGI WYZNAÑ NIECHRZE¦CIJAÑSKICH

IZRAELICKIE URZÊDY METRYKALNE

Drug¹ obok katolickich znacz¹c¹ pod wzglêdem iloœciowym czêœÌ zbiorów Archiwum Zabu¿aùskiego stanowi¹ ksiêgi rejestracyjne religii moj¿eszowej. Pochodz¹ z po³udniowo-wschodnich Kresów z obszarów by³ych województw: lwowskiego, tarnopolskiego i stanis³awowskiego. Stricte s¹ to ksiêgi stanu cywilnego w dzisiejszym rozumieniu prawa.

Prowadzone by³y przez upowa¿nionych urzêdników, którzy w trybie rejestracji œwieckiej dokonywali czynnoœci rejestracyjnych. Generalnie akty by³y sporz¹dzane w jêzyku polskim, choÌ czêœÌ starszych wpisów dokonywana by³a jeszcze po niemiecku.

Tradycja ¿ydowska w zakresie nadawania imion by³a odmienna od uwarunkowaù chrzeœcijaùskich (brak kultu œwiêtych). Imiona wi¹¿¹ siê z silnym przywi¹zaniem ¿ydów do zasad swojej religii i kultury. W przypadku mê¿czyzn - odnosz¹ siê do przymiotów Jedynego Boga Jahwe: Je(ho)szua = Jozue (imiê to nosi³ Jezus Chrystus) = Bóg zbawia, Mik(h)ael = Micha³ = Któ¿ (jest taki) jak Bóg. Zreszt¹ wiele póŸniejszych imion tradycji chrzeœcijaùskiej wywodzi siê ze Starego Przymierza: Maria, Józef, El¿bieta, Szymon, Kleofas, Jakub, Bart³omiej, Marta, Anna/Hanna, Jan, Joachim, Adam, Ewa, Mateusz czy Daniel. Mimo to w ksiêgach lwowskich i stanis³awowskich mo¿na czêsto natrafiÌ na zapisy œwiadcz¹ce, ¿e dzieciom, szczególnie ze œrodowisk inteligenckich - bardziej podatnych na asymilacjê, nadawane by³y imiona typowo chrzeœcijaùskie.

Charakterystycznym rysem zapisĂłw w ksiĂŞgach urodzeĂą jest bardzo duÂża iloœÌ rejestracji tzw. dzieci nieÂślubnych (w MaÂłym Roczniku Statystycznym za 1936 rok podano, Âże z ogĂłlnej iloÂści rejestracji dzieci pozama³¿eĂąskich aÂż 15,8% to dzieci Âżydowskie). PoniewaÂż cywilne prawo paĂąstwowe nie uznawaÂło rejestracji wyznaniowej mozaizmu, ktĂłrÂą prowadziÂły urzĂŞdy rabinackie, rodzice dzieci pozostajÂących bez “Âślubu cywilnego” nie byli traktowani jak ma³¿eĂąstwo. Czasem w dziale dotyczÂącym danych matki dziecka podawano, Âże jest “rzekomÂą” lub “rytualnÂą” ma³¿onkÂą. Dlatego bardzo czĂŞsto dzieci byÂły uznawane za “legalne” dopiero po cywilnym Âślubie rodzicĂłw, ktĂłry mĂłgÂł byĂŚ zawarty nawet wiele lat po ich urodzeniu. Takie rozwiÂązanie prawne obowiÂązywaÂło w zaborach rosyjskim i austro-wĂŞgierskim. W latach miĂŞdzywojennych rĂłwnieÂż ustawodawstwo polskie nie wprowadziÂło zmian w tym zakresie.

Zgodnie ze zwyczajem, dzieciom nadawano imiona po upÂływie 7 dni od daty urodzenia. W urzĂŞdach rabinackich rodzice okazywali nowo narodzone dzieci, zaÂś wyznaczeni przez gminĂŞ wyznaniowÂą mĂŞÂżczyÂźni dokonywali obrzezania chÂłopcĂłw. Pisemne Âświadectwo rabina lub kogoÂś ze starszyzny gminnej, kto uczestniczyÂł w rytuale (np. sandeka lub szkolnika – osoby uczÂącej w jesziwie = szkole religijnej) byÂło formalnym dokumentem wydawanym dla dokonania wpisu w cywilnej ksiĂŞdze urodzeĂą. W ksiĂŞgach ma³¿eĂąstw, w przeciwieĂąstwie do ksiÂąg chrzeÂścijaĂąskich, okreÂślano stan cywilny stron zawierajÂących ma³¿eĂąstwo jako: wolny/wolna. MogÂło to oznaczaĂŚ: kawaler/panna lub rozwiedziony/rozwiedziona. Prawo mojÂżeszowe dopuszcza bowiem rozwiÂązanie ma³¿eĂąstwa przez rozwĂłd.

DodaĂŚ wypada, Âże aktualne Prawo o aktach stanu cywilnego w niektĂłrych rozwiÂązaniach nawiÂązuje do przedwojennych przepisĂłw regulujÂących rejestracjĂŞ stanu cywilnego dla wyznaĂą niechrzeÂścijaĂąskich.



OCENA ROLI I ZNACZENIA ARCHIWUM ZABU¯AÑSKIEGO

Archiwum ZabuÂżaĂąskie posiada charakter archiwum zamkniĂŞtego z dwĂłch powodĂłw. Przede wszystkim dlatego, Âże zbiory nie sÂą udostĂŞpniane do wglÂądu. Poza tym notuje siĂŞ cykliczny upÂływ ksiÂąg ze zbioru, a Âżadne nowe nie przybywajÂą. UrzĂŞdy stanu cywilnego majÂą obowiÂązek przechowywania ksiÂąg przez okres 100 lat od daty ich zaÂłoÂżenia. W naszym przypadku “starsze” elementy zbioru przejmuje warszawskie Archiwum G³ówne Akt Dawnych.

£¹cznie zbiór liczy ok. 250 m d³ugoœci i sk³ada siê z blisko 2000 woluminów. Do materia³ów pomocniczych archiwum nale¿y zaliczyÌ kartotekê stworzon¹ dla ok. 2,5 mln aktów (urodzeù i ma³¿eùstw). Daje to sumarycznie bazê danych osobowych ok. 4,5 mln rekordów. Gdyby poszerzyÌ kartotekê o akty zgonów oraz obj¹Ì ni¹ wszystkie obecnie posiadane elementy zbioru (akty w ksiêgach sprzed 1900 roku), da³oby to ³¹cznie ok. 8 mln rekordów.

Zasoby ksi¹g metrykalnych Archiwum Zabu¿aùskiego, które dotar³y do kraju z ZSRR, znajdowa³y siê w skrajnie z³ym stanie. S¹dz¹c po œladach obumar³ych pleœni i grzybów na kartach, przy jednoczesnym braku obwolut wiêkszoœci ksi¹g, nietrudno domyœliÌ siê, w jakich warunkach by³y przetrzymywane. Pod koniec lat 50. znacznym nak³adem œrodków zaopatrzono wiêkszoœÌ ksiêgozbioru w obwoluty. W wyniku ³¹czenia poszczególnych roczników ksi¹g, co wyp³ywa³o ze Ÿle pojêtej oszczêdnoœci, introligatorzy w³¹czali zbiory mniejszych parafii do wiêkszych elementów zbioru. Jeden wolumin sk³ada siê w takim przypadku z aktów 2á5 parafii. JakoœÌ prac introligatorskich wykonanych po przejêciu ksi¹g uznaÌ mo¿na za dobr¹, choÌ spotyka siê równie¿ przypadki brakoróbstwa i bezmyœlnoœci. Jedynie przechowywane przez okres wojny w Poznaniu ksiêgi parafii luteraùskich z Wo³ynia, dotar³y po wojnie do Warszawy w stanie niemal idealnym.

Obecny stan zbioru jest zadowalaj¹cy. Mimo to niektóre z ksi¹g, co napawa smutkiem, ju¿ w trakcie bie¿¹cej eksploatacji uleg³y nieodwracalnym uszkodzeniom. Przyczyn¹ tego stanu rzeczy by³ brak nale¿ytego nadzoru. Ca³oœÌ zbioru natomiast nie zosta³a poddana konserwacji mikrobiologicznej. Ale jedynie dziêki temu, ¿e ksiêgi s¹ przechowywane w pomieszczeniach suchych i zapewniaj¹cych w³aœciwy mikroklimat, unikniêto wyst¹pienia czynników sprzyjaj¹cych rozwojowi procesów gnilnych lub grzybiczych. Dziêki bie¿¹cej konserwacji zachowano wysok¹ odpornoœÌ na rozwój mikroflory i innych czynników szkodliwych.

Znaczenie kulturowe Archiwum ZabuÂżaĂąskiego jest ogromne. Jest to bowiem zbiĂłr bezcenny i wyjÂątkowy w skali europejskiej, ÂściÂśle zwiÂązany z kulturÂą narodowÂą i na tym tle z kulturÂą naszych KresĂłw. Przejawia siĂŞ ona w tradycyjnym zamiÂłowaniu do przestrzegania ustalonego porzÂądku prawnego (formalnie nie przewidywano kar za nie ochrzczenie dziecka – chrzest byÂł aktem wiary rodzicĂłw w ÂświĂŞtoœÌ sakramentĂłw oraz speÂłnieniem obowiÂązku wobec KoÂścioÂła pojmowanego jako instytucja i jako powszechna wspĂłlnota), jak rĂłwnieÂż jest wyrazem silnego przywiÂązania do wielopokoleniowej tradycji.

Licznie zachowane stare roczniki ksi¹g posiadaj¹ oprawy z³o¿one z kilku klejonych warstw grubej tektury dodatkowo ob³o¿onej zdobionym p³ótnem lub papierem. Rogi obwolut posiadaj¹ metalowe okucia chroni¹ce ksiêgi przed mechanicznymi uszkodzeniami, co by³o istotne w razie upadku (niektóre woluminy z racji zawartoœci przekraczaj¹cej nieraz 2000 tysi¹ce aktów zapisanych na grubym, kredowanym papierze du¿ego formatu, maj¹ wagê 10á15kg). Na wiêkszoœci ksi¹g zachowa³y siê skórzane grzbiety, niektóre zaœ posiadaj¹ kompletn¹ oprawê za skóry. T³oczone litery i ornamenty wype³nione by³y niekiedy z³ot¹ farb¹. Poza tym brzegi kart posiadaj¹ barwienia, które - gdy ksiêga jest zamkniêta - tworz¹ oryginalne, têczowe wzory. Strony wpisów w wiêkszoœci ksi¹g s¹ sznurowane i by uwiarygodniÌ treœÌ wpisów, na koùcu ksi¹g opatrzone lakowymi pieczêciami. Na kartach ksi¹g parafii rzymskokatolickich odnotowywane by³y wizytacje biskupów i dziekanów.

KsiĂŞgi prawosÂławne rĂłwnieÂż posiadajÂą adnotacje o wizytacjach koÂścielnych dostojnikĂłw. TakÂże oni zostawiali odciski swoich urzĂŞdowych pieczĂŞci. KaÂżda parafia miaÂła swojÂą urzĂŞdowÂą pieczĂŞĂŚ, ktĂłrÂą przystawiano na kartach koĂączÂących poszczegĂłlne roczniki. Na ostatnich stronach ksiÂąg urzĂŞdĂłw izraelickich znajdujÂą siĂŞ protokoÂły o zamkniĂŞciu ksiĂŞgi, opatrzone lakowÂą pieczĂŞciÂą starostwa (organu nadzoru). NiektĂłre z tych pieczĂŞci zachowaÂły siĂŞ w bardzo dobrym stanie i mogÂą ÂświadczyĂŚ o bardzo wyrobionym smaku artystycznym i zdolnoÂściach tworzÂących je rzemieÂślnikĂłw.

KsiĂŞgi kresowe dokumentujÂą takÂże tragiczne dzieje naszego narodu w trakcie obu wojen Âświatowych. W ksiĂŞgach zgonĂłw parafii, szczegĂłlnie z terenĂłw wojewĂłdztwa stanisÂławowskiego za lata 1915-1918, znajdujÂą siĂŞ akty ÂżoÂłnierzy rosyjskich o czysto polskich imionach i nazwiskach (parafia w LudwikĂłwce w pow.koÂłomyjskim prowadziÂła ewidencjĂŞ grobĂłw wojennych), ktĂłrzy polegli w trakcie dziaÂłaĂą wojennych. Z kolei wpisy zgonĂłw ÂżoÂłnierzy austro-wĂŞgierskich dajÂą wiedzĂŞ o skÂładzie etnicznym tej armii – poza Polakami i Austriakami wystĂŞpujÂą takÂże dane zmarÂłych WĂŞgrĂłw, ChorwatĂłw, CzechĂłw, SÂłowakĂłw (np. w ksiĂŞgach parafii w Czortkowie, Tarnopolu wpisywane byÂły dane zmarÂłych w miejscowych lazaretach). ByÂłoby rzeczÂą bardzo ciekawÂą dotrzeĂŚ do rodzin polegÂłych w celu ustalenia, czy majÂą ÂświadomoœÌ miejsca, gdzie znajdujÂą siĂŞ dokumenty stwierdzajÂące ÂśmierĂŚ ich bliskich...

Ostatnia wojna, prĂłcz wielu ofiar poÂśrĂłd ÂżoÂłnierzy walczÂących stron, przyniosÂła takÂże niewyobraÂżalnÂą liczbĂŞ polegÂłych wÂśrĂłd nie biorÂącej bezpoÂśredniego udziaÂłu w walkach ludnoÂści cywilnej. Tak jak dziaÂłania wojskowe, tak teÂż niesione przez wojnĂŞ g³ód, nĂŞdza i epidemie powodowaÂły wielkÂą liczbĂŞ ofiar. PrzykÂład tragicznych losĂłw naszego narodu moÂże ilustrowaĂŚ sytuacja na WoÂłyniu, gdzie - szczegĂłlnie w latach 1942-1944 - ludnoœÌ cywilna w wyniku czystek etnicznych ponosiÂła ogromne straty ze strony nacjonalistĂłw ukraiĂąskich. SzczĂŞÂśliwie zachowane ksiĂŞgi z parafii w Rymaczach noszÂą na swoich kartach Âślady dziaÂłania ognia. Ponadto ksiĂŞgi zgonĂłw parafii w Kowlu, Lubomlu, KrzemieĂącu, RĂłwnem, ZofiĂłwce, Jagodzinie, Zaturcach czy Stawkach, zawierajÂą dÂługie “litanie” nazwisk pomordowanych. W rubryce okreÂślajÂącej przyczynĂŞ zgonu najczĂŞÂściej widnieje wpis oscissus per Ruthenorum. W 1995 roku okazaÂło siĂŞ, Âże ksiĂŞgi niektĂłrych parafii z WoÂłynia, ktĂłre dotychczas uwaÂżane byÂły za zaginione w trakcie dziaÂłaĂą wojennych, posiada archiwum KUL w Lublinie.

Osobny rozdziaÂł to wpisy w ksiĂŞgach izraelickich. W czasie “pierwszej okupacji” sowieckiej w okresie od paÂździernika 1939 roku do czerwca 1941, wiĂŞkszoœÌ aktĂłw sporzÂądzona zostaÂła w jĂŞzyku ukraiĂąskim. Okupacja hitlerowska wprowadziÂła z kolei do urzĂŞdĂłw jĂŞzyk niemiecki. Mimo grozy Âżycia w gettach, ktĂłre naziÂści tworzyli nawet w maÂłych oÂśrodkach miejskich, a takÂże ÂświadomoÂści istnienia obozĂłw zagÂłady (ludnoœÌ getta lwowskiego, skÂładajÂącego siĂŞ z mieszkaĂącĂłw miasta i okolic, zostaÂła w pierwszej kolejnoÂści przeznaczona do wywiezienia do Majdanka, Treblinki i Sobiboru) i “do³ów Âśmierci”, do koĂąca – w niektĂłrych miejscowoÂściach praktycznie do sierpnia 1942 roku – ludzie, ktĂłrzy mieli ÂświadomoœÌ nieuchronnoÂści swojego losu, starali siĂŞ prowadziĂŚ normalne Âżycie. ZachowaÂły siĂŞ wpisy rejestrujÂące narodziny dzieci i zawierane ma³¿eĂąstwa...

KsiĂŞgi Archiwum ZabuÂżaĂąskiego stanowiÂą szczegĂłlnego rodzaju i klasy zabytek, ÂświadczÂący o wysokim poziomie kultury materialnej naszych KresĂłw.

Jego miêdzynarodowy zasiêg i znaczenie potwierdzaj¹ liczne kontakty z cudzoziemcami: z osobami szukaj¹cymi swoich polskich korzeni, z Poloni¹ rozsian¹ po ca³ym œwiecie, jak te¿ ze œrodowiskami ¿ydowskimi g³ównie z USA, Europy Zachodniej i Izraela. Nale¿y mieÌ nadziejê, ¿e w niedalekiej przysz³oœci stan¹ siê przedmiotem wszechstronnych badaù naukowych i w koùcu objête zostan¹ komputeryzacj¹, która pozwoli usprawniÌ pracê samego archiwum, u³atwi szerszy dostêp do danych, jak te¿ uchroni ten cenny zbiór przed marginalizacj¹ i rozproszeniem.



INFORMACJE PRAKTYCZNE

Archiwum Zabu¿aùskie nie zajmuje siê badaniami genealogicznymi. Przepisy ustawy z dnia 29 wrzeœnia 1986 roku Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. Nr 36, poz.180 z póŸn.zm.) nie przewiduj¹ takich czynnoœci. Ale pomijaj¹c aspekt prawny trzeba stwierdziÌ, ¿e jest to bardzo ¿mudna praca, zupe³nie niewykonalna dla 2-osobowego zespo³u, do którego obowi¹zków nale¿y bie¿¹ca obs³uga interesantów, za³atwianie masowo nap³ywaj¹cej korespondencji krajowej i zagranicznej oraz dba³oœÌ o prawid³owe przechowywanie i bezpieczeùstwo elementów zbioru.

Osoby zwracaj¹ce siê w formie pisemnej, jak te¿ przychodz¹ce do USC osobiœcie, aby otrzymaÌ odpisy z aktów, winny podawaÌ jak najbardziej œcis³e dane (podobne do wpisów w dowodach osobistych). Dla kobiet nale¿y podawaÌ nazwisko rodowe. W przypadku posiadania niepewnych danych, pracownicy s¹ w stanie przejrzeÌ 2á4 roczniki ksi¹g mniejszych parafii.

Natomiast casus Lwowa mo¿e byÌ przyk³adem sytuacji, gdzie pomimo najszczerszych chêci, pracownicy archiwum s¹ bezradni. We Lwowie funkcjonowa³o tylko 20 urzêdów parafialnych obrz¹dku ³aciùskiego. Gdy osoby poszukuj¹ce dokumentów nie posiadaj¹ konkretnych informacji, a danych personalnych nie mo¿na odnaleŸÌ w zasobie kartoteki, jedynym wyjœciem dla interesantów jest nawi¹zanie korespondencji z archiwum miejskim ZAGS we Lwowie. Tak¿e lwowskie ksiêgi izraelickie w poszczególnych rocznikach zawieraj¹ czêsto po 2000 aktów, wiêc poszukiwanie dokumentów w kilkunastu ksiêgach, wobec fragmentarycznych i ma³o precyzyjnych danych, jest po prostu nierealne.

Z zasobu ksiÂąg wydawane sÂą odpisy w formie skrĂłconej lub zupeÂłnej oraz zaÂświadczenia, za ktĂłre pobierana jest opÂłata skarbowa. W razie potrzeby umieszcza siĂŞ w odpisach imiona i nazwiska rodzicĂłw chrzestnych lub ÂświadkĂłw Âślubu.

Grzegorz Mucha

(tekst pochodzi ze strony- http://ziemlak.republika.pl/arc_zab.html