SpoÂśrĂłd miejscowoÂści zaÂłoÂżonych przez NiemcĂłw w PoÂłudniowej Australii najbardziej znany jest Hahndorf. Jego historia zaczyna siĂŞ w roku 1839, czyli krĂłtko po zaÂłoÂżeniu Klemzig. Jest to teÂż jedyna z miejscowoÂści nazwana po kapitanie statku, ktĂłry przywiĂłzÂł emigrantĂłw do Port Adelaide, ktĂłrym byÂł Niemiec, Dirk Meinertz Hahn (1804-1860), dowĂłdca Âżaglowca „Zebra”.

W styczniu 1839 roku do Port Adelaide zawineÂły dwa niemieckie Âżaglowce: „Zebra” 2 stycznia (kpt. Hahn) oraz „Catharina” 22 stycznia (kpt. Peter Schacht). Dirk Meinertz Hahn osobiÂście nie naleÂżaÂł do szczegĂłlnie religijnych ludzi. PoboÂżnoœÌ owych 199 [1] pasaÂżerĂłw z “Zebry” zrobiÂła wybitnie korzystne wraÂżenie na kapitanie. PostanowiÂł on pomĂłc im w osiedleniu. Nie obyÂło siĂŞ poczÂątkowo bez problemĂłw. Hahn uznaÂł, Âże ziemie w okolicach Klemzig nie sÂą wystarczajÂąco Âżyzne, chciaÂł im zatem pomĂłc w znalezieniu lepszego miejsca. Niejaki Osmond Gilles, do ktĂłrego Hahn zwrĂłciÂł siĂŞ poczÂątkowo o wydzierÂżawienie ziemi, przybyÂłym luteranom odmĂłwiÂł swojej zgody, gdyÂż ludzie ci duÂżo siĂŞ modlili i Âśpiewali wiele pieÂśni koÂścielnych, jego zaÂś doÂświadczenie uczyÂło go, Âże tacy ludzie sÂą na ogó³ leniwi. W koĂącu jednak Hahn uzyskaÂł dla swych podopiecznych nie najgorszÂą ziemiĂŞ na wzgĂłrzach w rejonie Mt Barker, ok. 40 km od Port Adelaide [2].

Przenosiny zajê³y oko³o trzech miesiêcy, gdy¿ trzeba by³o (w 30-40 stopniowym upale) przenieœÌ pod górê ca³y dobytek (ludzie nie mieli pieniêdzy na zakup lub choÌby wynajêcie koni lub wo³ów), a przecie¿ nale¿a³o siê równie¿ czymœ od¿ywiaÌ (na zakup ¿ywnoœci te¿ nie by³o œrodków) wobec czego zbierano i gotowano po drodze zio³a, i korzenie, oraz polowano na possumy, jaszczurki, a tak¿e kangury. Te d³ugie przenosiny nie przesz³y niezauwa¿one przez miejscowych Brytyjczyków [3].

WieÂś, ktĂłrÂą zaÂłoÂżono (ulicĂłwka) nazwano na czeœÌ kapitana “Hahndorf", ktĂłrÂą to nazwĂŞ posiada ona do dziÂś, z przerwÂą na lata 1917-1935, kiedy to zmieniona zostaÂła na „Ambleside” w wyniku antyniemieckich nastrojĂłw (bardzo zresztÂą podsycanych przez rzÂąd) podczas I wojny Âświatowej. W ciÂągu jednak kilku miesiĂŞcy ludzie, ktĂłrzy Âżywili siĂŞ zioÂłami, zaczĂŞli zaopatrywaĂŚ Adelaide w ÂżywnoœÌ produkowanÂą w swoich wsiach. Kobiety z Hahndorf wstawaÂły o 3 lub 4 rano i niosÂły na plecach jajka, masÂło i mleko do Adelaide, póŸnym zaÂś popoÂłudniem udawaÂły siĂŞ w drogĂŞ powrotnÂą. DziewczĂŞta szybko zdobyÂły sobie uznanie w strzyÂżeniu owiec.

John Bull, na ktĂłrego powoÂłaliÂśmy siĂŞ juÂż w poprzedniej czĂŞÂści, pisze, Âże Niemcy zostali przy zakupie ziemi po prostu nabrani: panowie Dutton, Finniss i McFarlane, ktĂłrzy nabyli swoje grunta w okolicach póŸniejszego Hahndorf pÂłacÂąc £1 za akr (1 acre = 0.4ha) sprzedali jÂą nastĂŞpnie Niemcom po cenie £7 za akr, w sumie “koszÂąc” £1,680 za 240 akrĂłw. Procent zaÂś (gdyÂż niezbĂŞdna byÂła poÂżyczka) wynosiÂł 10%. Szybko jednak osadnicy powetowali sobie owÂą transakcjĂŞ wÂłasnÂą, ciĂŞÂżkÂą pracÂą. PoniewaÂż wĂłwczas w kolonii kwitÂła spekulacja ziemiÂą (“tanio kupiĂŚ - drogo sprzedaĂŚ”), to spekulanci, zbijajÂąc fortunĂŞ na takim handlu, nie byli zainteresowani uprawÂą czy hodowlÂą. Niemcy zaÂś ze stosunkowo nawet nieurodzajnej ziemi byli w stanie wyÂżyĂŚ i to nie najgorzej. WkrĂłtce teÂż staĂŚ ich byÂło na to, by do zakupionej poprzednio ziemi dokupiĂŚ jeszcze wiĂŞcej, w ten sposĂłb powiĂŞkszajÂąc dwukrotnie obszar Hahndorfu.

O roli pastora Kavela w miejscowej spoÂłecznoÂści Bull pisze:

„WpÂływ pastora Kavela byÂł ogromny, jego osobiste zaangaÂżowanie na rzecz rodakĂłw byÂło niewyczerpane przy jednoczesnym samozaparciu, co w efekcie doprowadziÂło do stworzenia wspĂłlnoty znanej z prawoÂści i poszanowania dla naszego prawa; a jak ÂświadczÂą annaÂły SÂądu NajwyÂższego, nie byÂło ani jednej instancji, by ktokolwiek z jego spoÂłecznoÂści zostaÂł skazany za powaÂżne przestĂŞpstwo”.

Jednym z praktycznych dowodĂłw, potwierdzajÂących powyÂższÂą tezĂŞ, jest fakt, Âże przez dÂłuÂższy czas nie byÂło w Hahndorf Âżadnego posterunku policji.

JednÂą z lepiej zapamiĂŞtanych i barwnych postaci wÂśrĂłd mieszkaĂącĂłw-zaÂłoÂżycieli Hahndorf byÂł przybyÂły na pokÂładzie „Zebry” Gottfried Lubasch, pochodzÂący ze wsi Rosin (Rissen) k. Sulechowa. Gdy miaÂł 26 lat, byÂł sierÂżantem pruskiej artylerii i sÂłuÂżyÂł w armii marszaÂłka BlĂťchera. BraÂł udziaÂł w bitwie pod Ligny (16 wrzeÂśnia 1815 r.), a dwa dni póŸniej pod Waterloo, za udziaÂł w ktĂłrej otrzymaÂł medal. John Bull wspomina go jako “starego sierÂżanta”:

“Wiele ciĂŞÂżkich bitew sÂłownych stoczyÂłem ze starym sierÂżantem, lecz nigdy nie udaÂło mi siĂŞ go przekonaĂŚ, Âże bitwa pod Waterloo byÂła juÂż wygrana przed nadejÂściem starego BlĂťchera. Lubasch twierdziÂł, Âże byÂł w wysuniĂŞtym oddziale dziaÂł, ktĂłre, odprzĂŞgniĂŞte, oddaÂły pierwszÂą salwĂŞ i uratowaÂły, jak twierdziÂł, armiĂŞ angielskÂą” (w rzeczywistoÂści Napoleon i Wellington osiÂągnĂŞli mniej wiĂŞcej "remis" zanim nadeszli Prusacy - przyp. MM).

Gottfried Lubasch otworzyÂł w Hahndorf najpierw maÂły lokal gastronomiczny, a nastĂŞpnie hotel z restauracjÂą, ktĂłry nazwaÂł “German Arms” (czyli „OrĂŞÂż Niemiecki”) dla przypomnienia Anglikom roli armii pruskiej pod Waterloo i ktĂłry pod tÂą samÂą nazwÂą istnieje do dziÂś (zdjĂŞcie obok). Hahndorf jest tÂą miejscowoÂściÂą, ktĂłra zachowaÂła stosunkowo najwiĂŞcej starych budynkĂłw z XIX stulecia. PrzykÂładem tego jest – obok „German Arms” - stary mÂłyn z 1842 roku (obecnie odrestaurowany i sÂłu¿¹cy jako restauracja „Old Mill”), stara kuÂźnia z 1870 roku (obecnie sklep z pamiÂątkami), czy teÂż pierwsza szkoÂła luteraĂąska (1839) znana jako „Hahndorf Academy”, peÂłniÂąca obecnie funkcjĂŞ galerii sztuki.

W Hahndorf wci¹¿ stojÂą dwa koÂścioÂły luteraĂąskie: starszy, koÂśció³ Âśw. MichaÂła, zbudowano w 1858 roku oraz koÂśció³ Âśw. PawÂła z 1890 roku. Pierwszy budynek – podobny w charakterze do tego z Klemzig - powstaÂł w 1840 roku i poÂświĂŞcony zostaÂł jeszcze przez pastora Kavela. PóŸniej jednak pieczĂŞ nad tÂą parafiÂą przej¹³ pastor Fritzsche (patrz: czêœÌ trzecia „Lobethal pastora i Sevenhill jezuitĂłw” oraz Epilog) w zwiÂązku z podziaÂłami wewnÂątrzluteraĂąskimi w Australii. Pierwotna bryÂła koÂścioÂła Âśw. PawÂła powstaÂła w roku 1858. Obecny zaprojektowany przez architekta F.W. Danckera z Adelaide, powstaÂł w rocznicĂŞ zbudowania pierwszego budynku koÂścioÂła Âśw. Michala. Parafia Âśw. PawÂła tradycyjnie byÂła kongregacjÂą zwolennikĂłw pastora Kavela.

Po zwyciĂŞskim zakoĂączeniu wojny z FrancjÂą w 1871 roku, kanclerz Otto von Bismarck nakazaÂł odlanie z broni dzwonĂłw dla koÂścio³ów luteraĂąskich w Europie. Jeden z tych dzwonĂłw trafiÂł do koÂścioÂła Âśw. MichaÂła w Hahndorf i byÂł uÂżywany aÂż do roku 1946, kiedy to przeniesiono go do miejscowej szkoÂły luteraĂąskiej. Podobnie po I wojnie Âświatowej, jeden zdobyty we Francji przez AustralijczykĂłw niemiecki moÂździerz (“Minenwerfer”), przywieziony zostaÂł z Europy i ustawiony przy g³ównej ulicy w Hahndorf, gdzie stoi do dziÂś.

Nie sposób pomin¹Ì równie¿ cmentarza w Hahndorf. Kiedyœ by³y tam trzy cmentarze: najstarszy wokó³ koœcio³a œw. Micha³a, na którym pozosta³o po dziœ dzieù jedynie kilka grobów; drugi wokó³ koœcio³a œw. Paw³a, ju¿ nie istniej¹cy oraz najwiêkszy z nich, znajduj¹cy siê kawa³ek drogi za miejscowoœci¹. Na najstarszych nagrobkach odczytujemy, zapisane najczêœciej w gotyku, nazwy miejsc urodzenia pierwszych tutejszych kolonistów: Nickern (czyli: Niekarzyn), Kranz bei Bomst (Krêcko ko³o Babimostu), Rakau (Raków), Unruhstadt (Kargowa, dawn. Unrugowo), Clausthal, Berlin, Posen (Poznaù). Cmentarz ten jest wci¹¿ u¿ytkowany. W roku 1968 spocz¹³ tam jeden z lepiej znanych artystów australijskich, urodzony w Hamburgu (1877), a zamieszka³y i tworz¹cy w Hahndorf malarz Hans Heysen.

MichaÂł Monikowski

Przypisy:

[1] Nie istnieje Âżadna zachowana oficjalna lista pasaÂżerĂłw „Zebry”. Liczby podawane w rozmaitych ÂźrĂłdÂłach ró¿niÂą siĂŞ miĂŞdzy sobÂą nieraz znacznie i wahajÂą siĂŞ w granicach 129 do 199. JeÂżeliby odj¹Ì od liczby 199 osĂłb notowane zgony 6 dorosÂłych oraz 5 dzieci, to zostawaÂłoby 188 osĂłb, ktĂłre dotarÂły do Port Adelaide. SÂą jednak ÂźrĂłdÂła podajÂące liczbĂŞ 129 osob, ktĂłre wsiadÂły na Âżaglowiec parĂŞ miesiĂŞcy wczeÂśniej w Hamburgu i z ktĂłrych owych 11 osĂłb zmarÂło podczas rejsu. ZdecydowaliÂśmy siĂŞ jednak na liczbĂŞ 199 osĂłb, gdyÂż takÂą podaje w swoich notatkach kpt. Hahn.

[2] Zainteresowanie kapitana Hahna okazane pasaÂżerom jego statku nie uszÂło rĂłwnieÂż uwadze brytyjskich obserwatorĂłw w Australii. Oto co pisaÂł „The South Australian” w ÂśrodĂŞ 23 stycznia 1839 roku:

„Zebra

Stanowi dla nas przyjemnoœÌ najszczerszÂą mĂłc opublikowaĂŚ nastepujÂące wdziĂŞczne Âświadectwo opieki i uwaÂżania okazanego przez Kpt. Hahna ze statku „Zebra” przybyÂłego ostatnio do tej kolonii z Hambro (t.j. ‘z Hamburga’ – przyp. MM). Od sposobu, w ktĂłry kapitanowie statkĂłw z emigrantami peÂłniÂą waÂżne swe obowiÂązki zalezy tak wiele komfortu i szczĂŞÂścia pasaÂżerĂłw, Âże nie powinna byĂŚ stracona okazja zaÂświadczenia uznania kolonistĂłw, gdy tylko odpowiednia sposobnoœÌ po temu siĂŞ nadarzy. Kapitanowi z „Prince George” oraz Kapitanowi Hahnowi z „Zebry”, (obydwa z emigrantami z Niemiec) naleÂży siĂŞ wielka pochwaÂła za ich jednoznacznÂą ÂżyczliwoœÌ i uwaÂżanie okazane powierzonym ich opiece, i sugerowalibyÂśmy PeÂłnomocnikom sÂłusznoœÌ przyznania premii tym Kapitanom, ktĂłrzy w bezpieczny sposĂłb przywo¿¹ emigrantĂłw i pasaÂżerĂłw i ktĂłrych dowodzenie jest tak godne polecenia.

City of Adelaide, South Australia

19 stycznia, 1839.”

[3] W czĂŞÂści pierwszej, tej o Klemzig, cytowaliÂśmy obszerne fragmenty artykuÂłu z „Southern Australian”. W odpowiedzi naĂą pewien czytelnik, podpisujÂący siĂŞ jako „Salus Populi”, a posiadajÂący wyraÂźne zaciĂŞcie do odmalowywania scen rodzajowych i religijnych (byĂŚ moÂże duchowny?), napisaÂł do redakcji gazety list, ktĂłry opublikowany zostaÂł 15 maja 1839 roku, a opisujÂący wraÂżenia autora bĂŞdÂącego Âświadkiem wspomnianych powyÂżej przenosin pasaÂżerĂłw „Zebry” do ich nowego miejsca zamieszkania:

„(...) w czynionym przez Pana wyliczaniu dobrych cech owych NiemcĂłw nie doszukaÂłem siĂŞ jakiejkolwiek wzmianki o najbardziej wzniosÂłym rysie w ich charakterze – o ich skrupulatnym obchodzeniu Dnia PaĂąskiego. Ich peÂłen samozaparcia duchowny dzieli swĂłj czas, jak mniemam, pomiĂŞdzy tÂą oraz bardziej odleg³¹ osadÂą swych rodakĂłw. Czy jednak on z nimi jest czy nie, nie pozwala siĂŞ, by DzieĂą PaĂąski nie byÂł ÂświĂŞtowany. ByÂłem Âświadkiem najbardziej ujmujÂącej sceny kilka niedziel temu; grupa tymczasowych chat na szczycie ÂłaĂącucha gĂłr Mount Lofty wskazywaÂła miejsce, gdzie niektĂłrzy z owych pielgrzymĂłw zatrzymali siĂŞ na wypoczynek w drodze do dystryktu Mount Barker, w ktĂłrym zakÂładajÂą swÂą osadĂŞ.(...) MoÂżna byÂło spostrzec starego czÂłowieka w jednej z owych chatek, czytajÂącego z duÂżego notatnika grupie uwaÂżnych dzieci. W innej chacie pewien mĂŞÂżczyzna leÂżaÂł na materacu, jednak modlitewnik byÂł w jego rĂŞku i najwyraÂźniej przyciÂągaÂł jego najwiĂŞkszÂą uwagĂŞ. Lecz w cieniu wspaniaÂłego eukaliptusa, siedzÂąc czy to na stoÂłkach czy klocach przyniesionych z chat, czy to na powalonym pniu drzewa lub teÂż, w przypadku mÂłodszych czÂłonkĂłw kongregacji, po prostu na ziemi, grupa okoÂło dwudziestu paru osĂłb sÂłuchaÂła z uwagÂą czytania (...) i co jakiÂś czas poboÂżni zebrani wstawali jednoczeÂśnie, by ÂśpiewaĂŚ w najbardziej zachwycajÂącej harmonii ktĂłr¹œ z pieÂśni PaĂąskich, czĂŞsto przedtem Âśpiewanych w ich wÂłasnym kraju. ByÂł to temat dla malarza – szerokie rĂłwniny w dole ze swymi rzadkimi zagrodami,wdzierajÂącymi siĂŞ w miejsca, bĂŞdÂące do niedawna jeszcze niepodzielnÂą domenÂą kangurĂłw i emu. WzgĂłrza z tyÂłu, rozpoÂścierajÂące siĂŞ wyÂżej i wyÂżej, oddzielajÂące nas od bezkresnych rĂłwnin, takich jak te miĂŞdzy ZatokÂą a nami, ktĂłre w niedÂługim juÂż czasie mogÂą falowaĂŚ zÂłotym plonem i byĂŚ znaczone spiczastymi wieÂżami miejsc chrzeÂścijaĂąskiego kultu, w ktĂłrych tubylcy bĂŞdÂą mogli wyznawaĂŚ religiĂŞ Zbawiciela. Bezchmurne niebo w gĂłrze i niewzburzony ocean w oddali, tworzyÂły panoramĂŞ szczegĂłlnie cieszÂącÂą oko. Lecz scena, ktĂłrÂą usiÂłowaÂłem opisaĂŚ – cisza lasu przeÂłamana ÂświÂątecznÂą muzykÂą prostych wiernych; ta przemawiaÂła do serca, i mĂłgÂłbym sobie ÂżyczyĂŚ, by wielu co nie zauwaÂżajÂą powrotu tego ÂświĂŞtego dnia odpoczynku, byÂło tam ze mnÂą, by zobaczyĂŚ ten poruszajÂący widok, uchwyciĂŚ te pobudzajÂące melodie, gdy wznosiÂły siĂŞ niczym wdziĂŞczne kadzidÂło ku Temu, co pokryÂł gaj zieleniÂą, co rozpostarÂł niebiosa, i co dzierÂży w Swej dÂłoni szerokÂą przestrzeĂą wĂłd...”

(Cytowane za: D.Schubert. Kavel’s People. Lutheran Publishing House, Adelaide 1985, s. 92)