Piotr Kalinowski
Banknoty pruskich prowincji

Część terytorium obecnej Polski to dawne ziemie Prus, i to nie tylko ziemie zaboru pruskiego (dawne prowincje Posen i Westpreussen), ale również ziemie, które nie wchodziły w skład przedrozbiorowej Polski (prowincje Pommern, Ostpreussen i Schlesien). Mało kto dziś wie, że na terenie każdej z tych prowincji w czasie przed zjednoczeniem Niemiec działały banki emitujące pieniądze dla poszczególnych prowincji. W każdej z tych prowincji istniał jeden taki bank emisyjny, który posiadał koncesję na wypuszczenie na lokalny rynek prowincji banknotów o łącznej wartości 1.000.000 talarów.

I tak dla prowincji Pommern był to mający siedzibę w Szczecinie Ritterschafliche Privatbank in Pommern działający już od 1824 roku. W 1848 w prowincji Schlesien utworzono Städtische Bank z siedzibą we Wrocławiu, który również był bankiem emisyjnym dla prowincji. Następne prowincje: Posen, Westpreussen i Ostpreussen otrzymały banki emisyjne dopiero w 1857 roku. Były to działający w Poznaniu Provinzial-Actienbank des Grossherzogthums Posen, działający w Gdańsku Danziger Privat-Actien-Bank oraz działający w Królewcu Königberger Privatbank.

W tym artykule zajmę się przybliżeniem działalności emisyjnej tych banków.

Ritterschafliche Privatbank in Pommern już w 1824 roku określił wyraźnie w statucie, że cała kwota zostanie podzielona pomiędzy banknoty 1 i 5 talarowe. Na banknotach tych wyraźnie zaznaczono przymusowy obieg pieniężny na terenie prowincji Pommern. Jednak już w roku 1851 wycofano z obiegu banknoty 5 talarowe do wartości 490.000 talarów, celem wprowadzenia do obiegu nowych wyższych nominałów 10, 20, 50 i 100 talarowych, których rok wcześniej wydrukowano na wartość 200.000 talarów. Nowowprowadzane banknoty miały datę 24.4.1849, kiedy to odpowiednie zmiany w statucie banku zatwierdził król Prus. Następne banknoty wprowadzono do obiegu z datą 20.7.1860 których wydrukowano w 1862 roku na wartość 617.000 talarów o nominałach 10, 20, 50 i 100 talarów. Wiązało się to również ze ściągnięciem pozostających w obiegu banknotów, ponieważ pula 1.000.000 talarów obowiązywała przez cały czas. Ponownie taki sam zestaw banknotów wprowadzono do obiegu z datą 20.9.1869. Niestety żadne zachowane dokumenty nie określają wielkości nakładów poszczególnych nominałów, jednak były one niewielkie ? rzędu tysięcy egzemplarzy. Bank ten zachował również przywilej emisyjny już po zjednoczeniu Niemiec i przejściu z waluty talarowej na markową i emitował banknoty 100 markowe z datą 6.8.1874.

Wrocławski Städtische Bank rozpoczął emisję banknotów w późniejszym czasie, i tu można wyraźnie określić nakład poszczególnych nominałów pierwszej emisji z datą 10.6.1848, który wynosił: 200.000 szt po 1 talarze, 50.000 szt po 5 talarów, 10.000 szt po 25 talarów i 6.000 szt po 50 talarów. Następna emisja banknotów z datą 1.7.1863 miała już inne nominały: 10, 20, 50 i 100 talarów. W dokumentach bankowych nie zachowały się informacje o nakładzie, ani nawet łącznej wartości nowych banknotów. Również ten bank zachował przywilej emisyjny po zjednoczeniu Niemiec i sygnowane przez niego były banknoty o nominałach 100 i 1000 marek z datą 1.7.1874.

Trzy następne banki rozpoczęły działalność w 1857 roku i pierwszy nakład banknotów był w każdym przypadku następujący: 10 talarów ? 10.000 szt, 20 talarów ? 5.000 szt, 50 talarów ? 6.000 szt, 100 talarów ? 3.000 szt i 200 talarów ? 1.000 szt. Omówię je pokrótce.

Provinzial-Actienbank des Grossherzogthums Posen wydał pierwszy zestaw banknotów z datą 1.12.1857. 10 lat później wprowadzono nowy wzór banknotów o nominałach 10, 20, 50 i 100 talarów z datą 18.3.1867. Bank ten zachował prawo emisyjne również po zjednoczeniu Niemiec i wydał dwie serie banknotów o nominałach 100, 200 i 500 marek datowanych na 17.3.1874 i 17.3.1883.

Danziger Privat-Actien-Bank wydał pierwszą serię banknotów z datą 1.7.1857 (łącznie z banknotem 200 talarowym, o którym nie wspomina w swoim opracowaniu Word Paper Money vol I Albert Pick, ale wspominają dokumenty bankowe, jak chociażby statut banku). Następne banknoty tego banku to 10 talarów z 1.9.1862, z datą 2.1.1865 banknoty 20 i 50 talarowe oraz 100 talarów z 1.7.1867. W roku 1870 bank otrzymał pozwolenie na zwiększenie wartości emisyjnej pieniądza do 1.500.000 talarów, co zostało przeznaczone na wydruk banknotów 100 talarowych z datą 1.5.1871 i 1.3.1873. Działalność emisyjna banku nie zakończyła się z chwilą przejścia na walutę markową i sygnowane jeszcze są przez ten bank banknoty 100 markowe z datami 1.6.1875, 1.6.1882 i 1.6.1887.

Najwięcej wiadomości mamy o działalności emisyjnej Königberger Privatbank. Pierwsza emisja tego banku z datą 1.4.1857 nie obejmowała banknotu 200 talarowego i jej łączna wartość wynosiła 885.600 talarów. Banknot 200 talarowy podaje w swoim opracowaniu Polnyj katalog bumażnych deneżnych znakov i bon Rossii, SSSR, Stran SNG (1769 ? 1994 gg) P Radczenko z datą 18.4.1857, jednak w dokumentach bankowych brak potwierdzenia takiego. Banknoty pierwszej serii były drukowane i wprowadzane stopniowo. W 1861 roku wydrukowano: 10.000 szt banknotów 10 talarowych, 4.000 banknotów 50 talarowych i 2.000 banknotów 100 talarowych. Koszt wydruku tych banknotów określono na 586 talarów (jako koszty banku w sprawozdaniu dla akcjonariuszy). Tym samym podniesiono wartość obiegu banknotów sygnowanego przez bank do 935.000 talarów. W 1862 roku wydrukowano następujące banknoty (za 256 talarów): 1.000 szt banknotów 100 talarowych, 1.000 szt banknotów 50 talarowych oraz 5.000 szt banknotów 20 talarowych. Wszystkie te banknoty posiadały datę pierwszej emisji (czyli 1.4.1857). Bank ten wydał jeszcze jedną serię banknotów z datą 13.10.1866 o nominałach 10, 20, 50, 100 i 200 talarów (ostatniego banknotu nie podają ani Radczenko, ani Pick, ale został on wymieniony w dokumentacji banku) przy czym dokładnie można określić jedynie wielkość emisji banknotu 20 talarowego, która wynosiła 10.000 szt. W roku 1867 w obiegu znajdowały się banknoty na wartość 818.760 talarów, a w 1870 wartość obiegu zwiększyła się do 885.970 talarów. Druga seria jest ostatnią serią sygnowaną przez ten bank.

To tyle historii.

Piotr Kalinowski

(na podstawie artykułu Leszka Kalinowskiego w www.historycy.org.)